فرآیند دباغی، هنر تبدیل پوست حیوانات به چرم طبیعی است. این فرایند، بسته به نوع پوست، روش‌های متنوعی دارد، اما در کل، نیازمند دقت، مهارت و صبر است. دباغی، هنری ظریف و زمان‌بر است که در آن، پوست خام حیواناتی مانند گوسفند، گاو، بز و شتر، به چرمی با کیفیت تبدیل می‌شود. این هنر، علاوه بر مهارت فنی، نیاز به تجربه و حوصله فراوان دارد تا چرمی زیبا و بادوام خلق شود.
با وجود پیشرفت فناوری و ورود ماشین‌آلات در صنعت دباغی، این فرآیند همچنان در میان برخی از دباغان به شیوه‌های سنتی انجام می‌شود. علیرغم گذر زمان، این هنرمندان چرم‌ساز به روش‌های قدیمی و اصیل خود پایبند مانده‌اند.
دباغی چیست؟
دباغی چرم فرآیندی است که از طریق آن پوست خام حیوانات به ماده‌ای مقاوم و قابل استفاده تبدیل می‌شود. این فرآیند شامل مراحل مختلفی است که به کمک آنها، پوست نرم و قابل انعطاف می‌گردد و در برابر تجزیه و پوسیدگی مقاوم می‌شود. در ابتدا، پوست‌ها به دقت پاکسازی و مو زدایی می‌شوند. سپس، با استفاده از مواد شیمیایی ویژه‌ای که به عنوان مواد دباغی شناخته می‌شوند، پوست‌ها را در محلول‌هایی قرار می‌دهند تا بهبود یابند و خواص مطلوبی پیدا کنند.
در این مرحله، استفاده از تانن‌های گیاهی یا مواد معدنی مانند کروم رایج است. هر کدام از این مواد، ویژگی‌های خاصی به چرم می‌بخشند. به عنوان مثال، دباغی گیاهی باعث می‌شود چرم حس و ظاهر طبیعی‌تری داشته باشد و معمولاً برای ساخت کیف و کفش‌های دست‌ساز به کار می‌رود. در مقابل، دباغی با مواد معدنی چرم را نرم‌تر و مقاوم‌تر می‌سازد و اغلب در تولید لباس‌های چرمی استفاده دارد.
در پایان، چرم دباغی شده برای بهبود ظاهر و دوام بیشتر، به مراحل تکمیلی مانند رنگرزی و پرداخت نهایی نیاز دارد. این مراحل به چرم ظاهری زیبا و مقاومت بیشتر می‌بخشند و آن را برای کاربردهای مختلف آماده می‌سازند. دباغی چرم، هنری است که از دیرباز تا کنون تکامل یافته و همچنان به عنوان یکی از صنایع ارزشمند و پرکاربرد شناخته می‌شود.
چگونه دباغی چرم انجام می شود؟
آیا می‌دانستید که دباغی چرم فرآیندی ساده‌تر از آن چیزی است که تصور می‌کنید؟ در واقع، شما می‌توانید با یادگیری تکنیک‌های قدم به قدم، پوست را به چرم تبدیل کنید، حتی بدون نیاز به ابزار و تجهیزات خاص.
دباغی چرم سابقه‌ای طولانی در تاریخ بشر دارد، و از دوران باستان تا به امروز، این هنر بدون نیاز به فناوری پیچیده انجام شده است. امروزه نیز می‌توانید با استفاده از مواد اولیه ساده و داشتن صبر و حوصله فراوان، چرم تولید کنید. در این فرایند، صبر و مهارت، مهم‌ترین ابزار شما هستند.
مراحل دباغی پوست به روش سنتی
دباغی، فرآیندی حیاتی در تولید چرم، موضوعی است که در مقالات قبلی شاهان چرم بدان پرداخته شد. در اینجا، به تشریح جزئیات مراحل دباغی پوست به روش سنتی می‌پردازیم. این روش، روشی متداول برای دباغی انواع چرم طبیعی، از جمله پوست گاو، گوسفند و بز است. در این فرآیند، مراحل مختلفی وجود دارد که در ادامه به شرح آنها می‌پردازیم، اگرچه در این میان، به معرفی دستگاه‌های مدرن مورد استفاده در صنعت دباغی نیز خواهیم پرداخت.
1- پاک سازی اولیه پوست
مرحله‌ی ابتدایی در فرآیند تولید چرم، انتخاب پوست‌های با کیفیت و سالم است. پس از ورود این پوست‌ها به کارخانه، فرآیند دباغی آغاز می‌شود که شامل پاکسازی و آماده‌سازی دقیق آنهاست. در این مرحله، هرگونه ناخالصی مانند سم، گوش، سر یا سایر اعضای متصل به پوست با دقت جدا می‌شود تا پوستی تمیز و آماده برای مراحل بعدی تولید چرم حاصل شود.
2- جلوگیری از آغاز فرآیند فساد پوست
پس از اینکه دباغ از پاکسازی کامل پوست اطمینان یافت، برای جلوگیری سریع از فساد آن، باید بلافاصله اقدام به خشک کردن، منجمد کردن یا نمک‌سود کردن پوست نماید. این فرآیند باید بدون تأخیر آغاز شود، زیرا باکتری‌های موجود بر روی پوست می‌توانند در کمتر از پنج ساعت باعث فساد آن شوند. همان‌طور که پیش‌تر اشاره شد، چندین روش برای این کار وجود دارد که می‌توان به تناسب شرایط از آنها استفاده کرد. در این مرحله، سرعت عمل بسیار حیاتی است تا پوست از آسیب‌های ناشی از فعالیت باکتری‌ها مصون بماند.
خشک کردن پوست در آفتاب
در طول تاریخ، یکی از قدیمی‌ترین روش‌های حفظ و نگهداری پوست در دباغ‌خانه‌ها، استفاده از نور خورشید بوده است. در این روش، دباغ پوست‌ها را در معرض نور مستقیم آفتاب قرار می‌دهد تا به مرور زمان و با تابش خورشید، پوست‌ها خشک شوند. با این حال، خشک کردن پوست با این روش دارای معایبی است. ابتدا، این فرآیند تنها در مناطقی امکان‌پذیر است که نور آفتاب شدید و هوا خشک باشد. علاوه بر این، اگر پوست زیر نور خورشید بیش از حد خشک شود یا به دلیل کمبود نور به طور کامل خشک نشود، کیفیت نهایی مطلوبی نخواهد داشت.
به طور طبیعی، خشک کردن پوست به این شیوه، آن را در برابر عوامل محیطی مختلفی قرار می‌دهد که می‌توانند بر کیفیت نهایی چرم تأثیرگذار باشند. این روش در عین حال که ساده است، اما به دلیل وابستگی به شرایط محیطی و عدم کنترل بر فرآیند خشک شدن، ممکن است منجر به کاهش کیفیت محصول نهایی شود. این عوامل محیطی شامل تغییرات دما، رطوبت و حتی آلودگی‌های موجود در هوا می‌شوند که می‌توانند به طور مستقیم بر روی چرم اثر بگذارند. به همین دلیل، روش‌های مدرن‌تری برای دباغی و خشک کردن پوست توسعه یافته‌اند که کنترل بیشتری بر کیفیت نهایی محصول ارائه می‌دهند.
انجماد سریع پوست
این روش زمانی مورد استفاده قرار می‌گیرد که صنعت دباغی به سمت ماشینی شدن بیشتر حرکت کرد. انجماد پوست اگرچه فرآیند تخریب آن را به سرعت متوقف می‌کند، اما به خاطر تجمع آب در لایه‌های پوست، می‌تواند به ساختار آن آسیب بزند. همچنین، برای اینکه پوست منجمد به مرحله دباغی برسد، باید در حالت انجماد کامل حفظ شود، که این کار بسیار پرهزینه است.
نمک زنی / نمک‌سود / نمک خشک
فرآیند خشک کردن پوست با نمک، روشی موثر و سنتی است. در این روش، نمک به طور کامل بر روی پوست مالیده می‌شود و سپس آویزان می‌گردد تا رطوبت خود را از دست بدهد. نمک با جذب آب از سطح و بافت پوست، باعث خشک شدن و محکم شدن آن می‌شود. نتیجه، پوستی مقاوم و مستحکم در برابر رطوبت است.
حمام نمکی
در این روش، پوست در محلولی حاوی غلظت بالای نمک قرار داده می‌شود. در بین تمامی روش‌های موجود، استفاده از حمام نمکی بیشترین محبوبیت را دارد و به طور گسترده‌ای به کار می‌رود. دلیل این امر، علاوه بر جلوگیری از رشد میکروب‌ها روی پوست، فراهم شدن شرایطی است که فرآیند دباغی چرم را با سرعت و کارایی بیشتری ممکن می‌سازد. در طی مراحل دباغی، پوست به طور مکرر باید در آب خیسانده شود تا برای مراحل بعدی آماده گردد.
خشک‌کن کنترل شده
در صنعت دباغی، زمانی برای خشک کردن طبیعی پوست‌ها در زیر نور خورشید یا استفاده از نمک برای حفظ و استراحت آنها وجود ندارد. به همین دلیل، از دستگاهی به نام خشک‌کن صنعتی استفاده می‌شود. این دستگاه قادر است پوست را به شکلی عالی و بدون نقص خشک کند. با این حال، خرید چنین دستگاهی که بتواند در کوتاه‌ترین زمان ممکن و با کیفیت بالا عمل کند، هزینه‌های زیادی را به همراه دارد.
3- خیساندن و شستن پوست
پوستی که در معرض آفتاب خشک شده یا در آب نمک غوطه‌ور بوده، به دلیل از دست دادن انعطاف‌پذیری، غیرقابل استفاده است. برای احیای آن، باید پوست را در آب فراوان و برای مدت زمان طولانی خیساند. این فرایند هیچ آسیبی به پوست نمی‌رساند، زیرا باکتری‌های مضر از بین رفته‌اند. برای اطمینان بیشتر، یک محلول شیمیایی خاص به حمام آب اضافه می‌شود تا از هرگونه فساد احتمالی جلوگیری کند.
4- لش زنی یا لش زدایی پوست
بعد از اینکه پوست به خوبی خیسانده و نرم شد، زمان آن فرا می‌رسد که باقی‌مانده‌های بدن حیوان از سطح پوست کاملاً پاک شوند. در این فرآیند، لایه‌ای از اپیدرم به همراه ریشه‌های مو به طور کامل از پوست جدا می‌گردند. این مرحله اهمیت زیادی دارد، زیرا باید اطمینان حاصل شود که هیچ اثری از بافت‌های زاید یا مو بر روی پوست باقی نمانده باشد تا کیفیت نهایی محصول حفظ شود.
5- آهک زنی
در فرایند دباغی، مرحله‌ای وجود دارد که هدف آن حذف کامل مواد آلی از پوست است. این مواد شامل ریشه‌های عمیق مو، چربی‌های اضافی و پروتئین‌های محلول در پوست می‌باشد. برای انجام این کار، از آهک به عنوان یک عامل دباغی استفاده می‌شود. پوست را در محلول آهک یا آرد جو قرار می‌دهند تا به نرمی و لطافت آن کمک کند و جداسازی مو از پوست را تسهیل نماید. این مرحله تضمین می‌کند که پوست به طور کامل از هرگونه مواد اضافی پاک شود.
6- آغشته سازی پوست با مواد گیاهی
مرحله نهایی در فرآیند دباغی چرم، آغشته‌سازی پوست با عصاره‌های گیاهی است. این روش باستانی، که دباغی گیاهی نامیده می‌شود، شامل استفاده از تانن موجود در گیاهان است. تانن با کلاژن موجود در پوست خام پیوند برقرار می‌کند و آن را می‌پوشاند، از این رو مانع از رشد باکتری‌ها می‌شود.
در این مرحله، پوست‌ها در مخازن بزرگ یا محفظه‌های چرخان قرار می‌گیرند و با تانن ترکیب می‌شوند. این فرآیند زمان‌بر است، زیرا دباغان باید اطمینان حاصل کنند که تمام سطح پوست به طور یکنواخت آغشته شده است.
جالب توجه است که این آغشته‌سازی، رنگ طبیعی و زیبایی به پوست می‌بخشد. پوست‌ها ممکن است رنگ‌هایی مانند زرد، قهوه‌ای یا قرمز طبیعی و جذاب به خود بگیرند.
نتیجه نهایی، چرمی نرم و در عین حال مقاوم است که به لطف دباغی با مواد گیاهی حاصل می‌شود.
7- آغشته سازی پوست با مواد شیمیایی
از سال 1858، کروم به عنوان یک عنصر کلیدی در صنعت دباغی مطرح شده است. این ماده با اتصال به کلاژن در پوست خام، باعث نرمی و انعطاف‌پذیری چرم می‌شود. یکی از ویژگی‌های منحصر به فرد کروم، افزایش فضا در پروتئین‌های پوست است که منجر به ایجاد چرمی با خاصیت کشسانی بیشتر می‌شود. این ویژگی، چرم دباغی شده با کروم را به محصولی با کیفیت و دوام بالا تبدیل می‌کند.
8- خشک‌کردن دوباره چرم
پس از مراحل اولیه، ماده حاصل را می‌توان چرم نامید، اما هنوز رطوبت زیادی دارد. برای آماده‌سازی چرم برای استفاده، مرحله خشک کردن ضروری است. در روش سنتی دباغی، چرم‌ها را در معرض آفتاب و باد قرار می‌دهند تا رطوبت آن تبخیر شود. این فرآیند به طور معمول شامل آویزان کردن چرم‌ها در فضای باز است. در مقابل، روش صنعتی مدرن، از تکنیک‌های پیشرفته‌تری استفاده می‌کند. در این روش، چرم از میان غلتک‌ها عبور داده می‌شود تا آب آن به طور کامل خارج شود. همچنین، می‌توان از خلأ برای خشک کردن چرم استفاده کرد یا آن را بر روی صفحات فولادی گرم پهن کرد تا به تدریج رطوبت خود را از دست بدهد.
9- برش دادن و چند لایه کردن چرم
پس از آنکه چرم به خوبی خشک شد، فرآیند برش آغاز می‌شود و به لایه‌های مختلف تقسیم می‌گردد. هر لایه از این چرم‌ها بسته به محل قرارگیری و ضخامت، برای کاربردهای خاصی مورد استفاده قرار می‌گیرد. به عنوان مثال، لایه‌های نازک‌تر چرم برای تولید دستکش مناسب هستند، در حالی که چرم‌های با ضخامت بیشتر معمولاً برای تولید چکمه، کیف و یا استفاده‌های صنعتی به کار می‌روند. این انتخاب بر اساس ویژگی‌های فیزیکی و نیازهای مصرف‌کننده صورت می‌گیرد، تا محصول نهایی هم عملکرد بهتری داشته باشد و هم از نظر زیبایی و دوام، کیفیت مطلوبی ارائه دهد. این فرآیند به دقت و تجربه نیاز دارد تا هر لایه به بهترین نحو ممکن برای کاربرد خاص خود آماده شود.
10- رنگرزی چرم
رنگ‌آمیزی چرم پس از انجام فرآیندهای برش و تقسیم‌بندی آن به لایه‌های مختلف صورت می‌پذیرد. ابتدا لازم است چرم را با یک ماده خاص سفید کنیم تا پایه مناسبی برای رنگ‌آمیزی فراهم شود. سپس چرم را درون وان‌های رنگی فرو برده و پس از آن اجازه می‌دهیم تا به خوبی خشک شود. این مراحل به دقت انجام می‌شوند تا چرم به رنگ مطلوب دست یابد و کیفیت نهایی آن حفظ گردد.
11- چربی زنی چرم
چرم رنگ‌شده پس از خشک شدن سخت و غیر قابل انعطاف می‌شود؛ به همین دلیل لازم است که پوست دباغی‌شده را نرم کنیم تا برای برش و دوخت آماده شود. برای دستیابی به این نرمی، چرم را با نوعی چربی ویژه پوشش می‌دهند. این چربی از ترکیب روغن‌های معدنی، چربی‌های طبیعی و مصنوعی و دیگر مواد خاص به‌دست می‌آید. در این مرحله، چرم به‌قدری زیبا و طبیعی به‌نظر می‌رسد که گویی دوباره حیات یافته است. با این روش، چرم به سطحی از انعطاف‌پذیری می‌رسد که کار با آن بسیار آسان و دلپذیر می‌شود.
12- چوب زنی چرم
پیش از آنکه چرم‌ها دسته‌بندی شوند و برای دوخت آماده گردند، لازم است تا بافت آنها دوباره نرم و قابل انعطاف شود. در این مرحله، چرم‌ها را با استفاده از چوب می‌کوبند. این فرآیند در کارخانه‌های صنعتی با ماشین‌های تخصصی انجام می‌شود، در حالی که در دباغ‌خانه‌های سنتی، این کار به صورت دستی صورت می‌گیرد. این روش برای اطمینان از کیفیت و نرمی چرم پیش از استفاده در محصولات نهایی بسیار مهم است.
فرآیند پیچیده و ظریف دباغی پوست، سرانجام به خلق ورق‌های چرمی باکیفیت و زیبا ختم می‌شود. این ورق‌های چرمی، که حاصل مهارت و دقت فراوان هستند، اکنون آماده‌اند تا در صنایع مختلف به کار گرفته شوند. با رنگ‌آمیزی‌های متنوع و جذاب، این چرم‌ها به تولیدی‌های کیف و کفش، چرم‌دوزی‌ها و کارخانه‌های متعدد ارسال می‌شوند تا به محصولات متنوعی نظیر کیف‌های چرمی، کفش‌های شیک، کمربندهای مستحکم و حتی روکش‌های ماشین تبدیل شوند. این سفر شگفت‌انگیز از پوست خام تا محصول نهایی، نشان‌دهنده هنر و مهارت صنعت چرم‌سازی است.